Maden, yer kabuğunda filiz olarak isimlendirilen bileşimler halinde bulunan, çeşitli iç ve dış etkenlerle kendiliğinden doğal yollarla oluşan mineraller olarak tanımlanır.

Madenlerin Genel Özellikleri Nelerdir?

Madenler, doğada nadir olarak saf olarak bulunur. Toprakta filiz olarak adlandırılan bileşimler halinde çıkarılır ve işlenip saflaştırılarak kullanıma sunulur. Maden filizleri doğada tabakalar arasında damar ya da yataklar halinde bulunur.

Madenler Nasıl Çıkarılır?

Madenlerin zarar görmeden çıkarılabilmesi için profesyonel uzmanlara ihtiyaç duyulur. Maden mühendisliği konusunda eğitim alan ve deneyim kazanan uzmanlar, ülkenin farklı noktalarındaki tesisleri kullanabilirler. Zarar görmeden, büyük bir titizlik ve sabır ile çıkarılan madenler, daha sonrasında işlenmek için tesislere gönderilir. Bazı madenler sert olduğu gibi bazılarının ise hasar görmemesi adına dikkatli bir şekilde hareket edilmesi gerekir. Türkiye’de maden ocaklarının açılması, farklı malzemelerin üretilmesine katkı sağlanması açısından avantajlıdır.

Karadeniz, Akdeniz ve İç Anadolu Bölgelerinde yoğunlaşan maden ocaklarının işletmeye açılabilmesi adına tenör oranının yüksek olması önemlidir. Aynı zamanda kolay ulaşım sağlanabilecek alanlarda olması da gerekir. Belirtilen unsurlar dışında, bir maden ocağının açılabilmesi adına sermayenin de olması dikkat edilecek temel unsurlar arasındadır.

Madenlerin Kullanım Alanları Nelerdir?

Maden çeşitleri Türkiye’de yiyecek ve içecek sektörü başta olmak üzere birbirinden farklı alanlarda kullanılır. Kütahya ve Isparta bölgelerinde çıkarılan kükürt, ilaç sanayi dışında patlayıcı madde ve yapay gübre yapımlarında tercih edilir. Aynı şekilde altın, kadınların takı ihtiyaçlarının karşılanması adına kullanılır. Demir ve alüminyum ise otomotiv sektöründe tercih edilen sağlam elementlerden bir tanesidir.

Boksit ise otomotiv ve ev eşyası kullanılan değerli madenler arasındadır. Bor minerali ise uçak yakıtlarının oluşturulmasında kullanılır. Boya ve elektrik sanayisinde ise Volfram tercih edilir. Fethiye, Milas ve Dalaman çevrelerinde çıkan krom ise madeni eşya yapımında kullanılır. Pillerin kaplanmasında ise uzun yıllardır çinko, tercih edilen madenlerden bir tanesidir. Mutfak ve konutlarda değerlendirilen mermer ise yaygın olarak kullanılan maden seçeneklerinden bir tanesidir.

Maden Ocakları Nasıl İşletmeye Açılır?

Maden ocaklarının işletilmesi için belli şartları sağlaması gerekmektedir. Bu şartları maddeler halinde şu şekilde sıralayabiliriz;

Tenör: Maden ocaklarından çıkarılan cevher içindeki değerli element veya bileşik yüzdesine tenör denir. Maden ocağının işletmeye açılabilmesi için cevherdeki tenör oranının yüksek olması gerekmektedir. Değerli mineral oranı kâr getirmeyecekse ocak işletmeye açılmaz.

Türkiye’de Madencilik Sektörünün Durumu

Türkiye, dünya maden ve hammadde rezervinin %0,3’üne sahiptir. Lületaşı ve boz tuzları rezervlerinin yarısından fazlası Türkiye’de bulunmaktadır. Ülkemizin madene olan ihtiyacı her yıl %8 artmaktadır. Rezervlerin ne kadar fazla olduğundan daha ziyade ne kadarının çıkarılıp kullanıldığı daha önemlidir. Çünkü birçok ülke madeni çıkarıp işleyecek kadar maddi güce sahip değildir.

Türkiye, dünyada maden yatakları bakımından şanslı ülkeler arasındadır. Dünyada çıkarılan 50’den fazla maden çeşidi arasından 29’u Türkiye’de bulunmaktadır. Bu da Türkiye’nin dünyada ilk on ülke arasında yer almasını sağlamaktadır.

Türkiye’nin Maden Haritasına Genel Bakış

Şekil 1: Türkiye Maden Haritası

Haritada yer alan başlıca madenlerimizi şu şekilde sıralayabiliriz:

Bakır: Bakırın kolay işlenmesi ve iletken bir metal olması nedeniyle kullanım alanı geniştir. Ülkemizde bakırın kullanımı çok eskilere dayanır. Örneğin 8-9 bin yıl öncesinde Çatalhöyük’te kapkacak yapımında bakır kullanılmıştır. Bakırın elektriği iyi iletmesi nedeniyle elektrik-elektronik sanayisinde, makine, mutfak ve süs eşyaları yapımı gibi alanlarda kullanılmaktadır. Yıllık bakır üretimimiz 3 milyon ton civarındadır. En önemli bakır yataklarımız Murgul (Artvin), Küre (Kastamonu), Maden (Elazığ) ve Çayeli (Rize) dir. Murgul, Samsun, Maden ve Küre’de bakır işleme tesisleri bulunmaktadır.

Krom:Krom, demirin sertleşmesinde ve paslanmaz çelik elde edilmesinde kullanıldığı için demir-çelik sanayisinin önemli bir ham maddesidir. Paslanmaz çelik savaş sanayisinde, iş makineleri, gemi, uçak vb. araçların makine ve motorlarının yapımında kullanılır. Türkiye krom cevheri ihraç eden bir ülkedir. En önemli krom yatakları Guleman (Elazığ), Köyceğiz, Fethiye (Muğla), Orhaneli (Bursa), Pozantı (Adana), Kopdağı (Erzincan) da bulunur. Son yıllarda krom üretimi 1,5 milyon tonu geçmiştir. Bunun bir kısmı Antalya ve Elazığ’da bulunan ferrokrom tesislerinde işlenirken bir kısmıda ihraç edilir.

Boksit:Boksit’in işlenmesiyle elde edilen alüminyumun kullanım alanı oldukça geniştir, inşaat, otomotiv, elektrik ve elektronik sektöründen mutfak malzemelerine ambalajlara kadar bir çok alanda kullanılmaktadır. Ülkemizdeki en önemli boksit yatakları Akseki (Antalya), Seydişehir (Konya), İslahiye (Gaziantep) ve Karaman’da bulunmaktadır. Bu yörelerden elde edilen boksit Seydişehir alüminyum tesislerinde işlenir.

Bor Mineralleri: Bor, boratlar ve bor bileşikleri olarak adlandırılan bor tuzundan elde edilir. Bor günümüzde ısıya dayanıklı cam gereçler, plastik elyaf ürünleri, fotoğrafçılık, ilaç, boya, çimento sanayisi, jet, roket yakıtlarında, uzay araçları yapımı ve nükleer reaktörlerde kullanılmaktadır. Bu özellikleri nedeniyle bor stratejik bir madendir. Türkiye’de dünya bor rezervinin yaklaşık 3/4 ü bulunmaktadır. Başlıca bor yatakları Seyitgazi (Eskişehir), Emet (Kütahya), Bigadiç (Balıkesir), Mustafa Kemal Paşa (Bursa) da bulunmaktadır. Bor mineralleri Bandırma ve Kırka (Eskişehir) daki boraks ve borik asit fabrikalarında işlenmektedir.

Kükürt: Tarım alanlarının ilaçlanmasında, gübre ve sülfirik asit üretiminde kullanılmaktadır. En önemli kükürt yatağı olan Keçiborlu’daki (İsparta) işletmeler kapatıldığı için ihtiyacımız petrol rafineleri artıklarından ve ithalat yoluyla karşılanmaktadır.

Zımpara Taşı: Sert bir taş olduğu için yüzeylerin cilalanması, düzleştirilmesi ve parlatılmasında kullanılır. En zengin yataklar Muğla, Ay dın ve Denizli illerindedir.

Tuz:Tuz, ülkemizde bol miktarda bulunur. Ülkemizdeki tuz üretimi denizlerden, göllerden ve kaya tuzu yataklarından elde edilir. Yıllık tuz üretimimiz 1.750.000 ton civarındadır. Üretilen tuzun yarıdan fazlası göllerden elde edilir. En önemli göl tuzu yatağımız Tuz Gölü’dür. Türkiye’de tüketilen sofralık tuzun çok büyük bölümü buradan sağlanır. Deniz tuzları içinde ise en önemlisi izmir Körfezi’nde bulunan Çamaltı tuzlasıdır. Kayatuzu yataklarımız Çankırı, Erzurum, Nevşehir, Yozgat ve Kars’ta yer almaktadır.

Mermer:Dünyanın önemli mermer üreticilerinden olan Türkiye zengin mermer yataklarına sahiptir. Afyon, Denizli, Muğla, Bilecik ve Marmara Adası mermerin en çok çıkarıldığı yerlerdir.

Fosfat:Petro-kimya sanayi, gübre sanayi, çimento, cam ve seramik sanayi gibi bir çok alanda kullanılan fosfat, Mardin, Adıyaman, Bingöl ve Bitlis illerindeki yataklardan çıkarılır.

Manganez: Sert çelik yapımında kullanılan manganez Adana, Denizli, Kastamonu, Balıkesir ve Sivas illerindeki yataklardan çıkarılır.

Asbest: Çok yüksek sıcaklıklara ve ateşe dayanıklı olması nedeniyle itfaiyeci elbiseleri, otomobillerin fren balataları ve çatı malzemelerinde kullanılır. En önemli asbest yatakları Bursa, iskenderun, Erzincan ve İzmir’de bulunur.

Barit: Petrol, doğal gaz ve yeraltı suyu sondajlarında sondaj çamurunun hazırlanmasında, sportif eşyalarda (bovling, golf ve teniz topu) cam sanayinde, çeşitli boyaların yapımında ve radyasyon kalkanı olarak ve kavuçuk yapımında kullanılmaktadır. Antalya (Alanya ve Gazipaşa), Kahramanmaraş (Elbistan), Muş ve Eskişehir yörelerinde çıkarılmaktadır.

Şekil 2: Bazı Madenlere Ait Görseller

 

Feldispat: Feldispat, cam, seramik, kaynak elektrotları ve boya sanayisinde kullanılmaktadır. Önemli feldispat yatakları Manisa (Demirci), Kütahya (Simav), Aydın (Çine) ve Muğla (Milas) yörelerinde yer alır.

Oltutaşı: Oltutaşı küçük süs eşyaları ve tespih yapılarında kullanılmaktadır. En önemli yataklar Erzurum (oltu) da yer almaktadır.

Lületaşı: Küçük süs eşyaları, takı ve pipo gibi eşyaların yapımında kullanılan lületaşı Eskişehir’de çıkarılmaktadır.